با خواص دارویی بنفشه سه رنگ آشنا شوید

دکتر محمدحسین صالحی سورمقی؛ متخصص فارماکوگنوزی، استاد دانشکده داروسازی

نام فارسی: بنفشه سه‌رنگ

نام علمی: Viola tricolor

نام‌های عمومی: Wild pansy, Love-in-idleness, Heartsease

نام انگلیسی: Three colored violet

نام عربی: زَهره الثالوت (Zahralsalut)

نام فرانسوی: Pensee sauvage

نام آلمانی: Feldveilchen

نام خانواده: Violaceae (بنفشه)

گیاه‌شناسی

بنفشه سه‌رنگ گیاهی است علفی و یکساله که ارتفاع آن حداکثر به 25 سانتی‌متر می‌رسد.

ساقه‌ها کمی زاویه‌دار و به رنگ سبز مایل به زرد می‌باشند.

برگ‌ها بیضی شکل، دندانه‌دار و بدون دمبرگ هستند و به طور متناوب بر روی ساقه قرار می‌گیرند.

گل‌های کوچک این گیاه رنگ‌های مختلفی از جمله بنفش روشن و تیره، ‌سفید، گلی و زرد دارند که در بهار و تابستان ظاهر شده و به میوه پوشینه تبدیل می‌شوند.

میوه، حاوی تعدادی دانه کوچک بیضی شکل و سفیدرنگ می‌باشد. این گیاه به طور خودرو و گسترده در اروپا می‌روید و در آمریکای شمالی نیز گسترش یافته است.

بنفشه سه‌رنگ در نقاط مختلف ایران و به‌خصوص در نواحی شمالی رویش دارد. گل و تمام قسمت‌های گیاه مورد استفاده دارویی است.

ترکیبات مهم

ترکیبات مهم این گیاه اسید سالی سیلیک و مشتقات آن، از جمله متیل‌استر، فنول‌کربوکسیلیک اسید، مانند ترانس کافئیک اسید و پی‌کوماریک اسید و گلوکزید ویولوزید است.

ترکیبات دیگری چون موسیلاژ، تانن، فلاونوئیدها (از جمله اوری‌ینتین، اسکوپارین، ویولانتین، ساپونارتین و وی‌سری‌نین) و گلیکوزیدهای آنتوسیانینی نیز در گیاه وجود دارند.

بنفشه سه‌رنگ یکی از گیاهانی است که حاوی ترکیبات سیکلوتید می‌باشد. این مواد استقامت بدن را افزایش می‌دهند.

یکی از ترکیبات گیاه که در سال‌های اخیر کشف ‌شده، Vitria است که خاصیت سیتوتوکسیک دارد.

انتظار می‌رود این ماده در آینده بتواند در درمان سرطان مؤثر باشد.

داروشناختی و اثرات مهم

بسیاری از افراد بنفشه سه‌رنگ را به عنوان یک گیاه زینتی می‌کارند و از زیبایی آن استفاده می‌کنند و افراد کمی از خواص دارویی و باارزش این ‌گونه از بنفشه آگاهی دارند.

 از بنفشه سه‌رنگ در طب سنتی و عامیانه ملل مختلف در انواع بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های تنفسی مانند برونشیت، آسم، سیاه‌سرفه، زکام و علائم دیگر سرماخوردگی و تنفسی استفاده می‌شده است.

همچنین، به صورت خوراکی یا موضعی برای درمان بیماری‌های پوستی (مانند اگزما، سبوره، زردزخم، آکنه)، روماتیسم، ورم مثانه و دفع دردناک ادرار حاصل از آن، شب‌ادراری، بی‌خوابی، آرتریت و سفت شدن رگ‌ها به کار می‌رفت.

یکی دیگر از موارد استفاده این گیاه که سالیان دراز معمول بوده، به عنوان ادرارآور، معرق، آرامبخش و تسکین‌دهنده است.

چون بنفشه سه‌رنگ دارای موسیلاژ می‌باشد، خاصیت ضد سرفه دارد. همچنین، اثر پاک و تصفیه‌کننده خون را برای آن قائل بوده‌اند.

این گیاه به خاطر وجود اسید سالی‌سیلیک و روتین، ضد التهاب و ضد درد است.

همچنین روتین موجود در آن باعث مقاومت جدار مویرگ‌ها شده و از پارگی و خون‌مردگی آنها جلوگیری می‌کند.

در پژوهش‌های جدید خاصیت آنتی اکسیدانی و ضد پیری بنفشه سه‌رنگ تا حدی به اثبات رسیده و اثر ضد میکروبی آن مورد تأیید قرار گرفته است. این گیاه همچنین خاصیت مسهلی دارد.

نام بنفشه سه‌رنگ در دارونامه بعضی کشورها، از جمله آمریکا، وجود دارد و از آن بیشتر در فرآورده‌های پوستی (اگزما) و تنفسی (برونشیت) استفاده می‌شود. 

طریقه و میزان مصرف

برگ‌ها و گل‌های جوان گیاه را می‌توان به صورت خام یا پخته و یا در سوپ استفاده کرد. همچنین، گل‌ها را در سالاد و برگ‌ گیاه را می‌توان به صورت چای مصرف کرد.

دم‌کرده: می‌توان روزانه سه بار، 1 تا 4 گرم گیاه خشک را به صورت چای دم کرد و مصرف نمود.

تنتور: از تنتور آن که اکثراً به صورت صنعتی تهیه می‌شود، می‌توان هر نوبت 2 تا 4 میلی لیتر استفاده و این میزان را تا روزی سه بار تکرار کرد. 

احتیاط

* مصرف این گیاه در کودکان زیر 2 سال توصیه نمی‌شود.

* مصرف طولانی‌مدت این گیاه می‌تواند موجب عوارض پوستی گردد.

* مصرف مقدار زیاد این گیاه ممکن است باعث اسهال شود.

* مصرف در حاملگی و شیردهی بهتر است با مشورت پزشک صورت گیرد. 

مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده

ضد درد، ضد التهاب، آنتی اکسیدان، ضدعفونی‌کننده، ملین، مسهل، معرق، ادرار‌آور، تهوع‌آور، خلط‌آور، محرک متابولیسم، مسکن، کرم‌کش و مرهم زخم. 

نکات قابل توجه 

* اثرات درمانی دو نوع بنفشه معطر و سه‌رنگ در بسیاری از موارد مشابه است که دلیل آن مواد مؤثر مشابه آنها در بیشتر موارد می‌باشد.

* در کتاب قانون ابن‌سینا و مخزن‌الادویه فقط از گیاه بنفشه نام برده شده و خواصی را که برشمرده‌اند مشابه هر دو نوع بنفشه است؛ ولی چون صحبت از رایحه آن شده و به معطر بودن آن اشاره گردیده، خواص و توضیحات، بیشتر به بنفشه معطر نزدیک است.

به هر حال، این دو گونه تشابه زیادی در مواد و اثرات دارند.

* از گلبرگ‌ها برای تهیه رنگ‌های زرد، سبز و سبز مایل به آبی و از برگ‌ها برای تهیه مصارف شیمیایی استفاده می‌شود.

بیشتر بخوانید:

بنفشه از دیدگاه طب سنتی